Farz namazlardan dördü, Güneşin tepeden batıya kaydığı vakitten akşam alacakaranlığının sonuna kadar, biri de sabah alacakaranlığının son bölümünde kılınır.

Farz namazların ikisi gündüzün, üçü de gece kılınır.

Arapçada bir şeyin bölümüne taraf (طرف) denir . Yukarıdaki âyete göre gündüzün namaz kılmanın farz kılındığı ilk vakit, Güneşin batıya kaydığı öğle vaktidir. İkincisi, gece başlamadan kılınacağı için ikindi vaktinden başkası olamaz.
Zülef (زلف) ise yakınlık anlamına gelen zülfe (زلفة )’nin çoğuludur. Arapçada çoğul, en az üçü gösterdiğinden gecenin zülfeleri, gündüze yakın üç vakit; akşam, yatsı ve sabah namazı vakitleridir. En azını yapan, emri yerine getirmiş olacağı için gece farz olan namazlar, bu üç vakitle sınırlı olur. Cibrîl bu vakitleri Nebîmize uygulamalı olarak göstermiştir.

Nesâî’nin bildirdiğine göre bu sırada Cibrîl önde, Nebîmiz arkada, müslümanlar da Nebîmizin arkasında yer almışlardı.

Günün ilk namazı öğle namazı, ikincisi ikindi namazıdır. Akşam üçüncü, yatsı dördüncü sabah de beşinci namazdır.

Öğle vakti, Güneşin tepe noktasından batıya kaymasıyla başlar.

Farz namaz vakitleriyle ilgili olarak Güneş = الشَّمْسِ kelimesinin geçtiği tek ayet budur. Bu da dünyanın her yerinde ve her zaman kolaylıkla tespit edilebilen öğle vaktidir.

Enes b. Mâlik dedi ki;

Bu bölümlerden birincisi öğle, ikincisi de ikindi namazıdır. Allah’ın Elçisi şöyle demiştir:

"Cebrail Kâbe'nin yanında bana …her şeyin gölgesi kendi boyu kadarken ikindiyi kıldırdı… “Cebrail ikinci kez imamlık yaptığında … ikindiyi de her şeyin gölgesi kendinin iki katı olduğu vakitte kıldırdı. ”

Diğer hadislerde ikindinin başladığı vakit net olarak belirtilmemiştir. Abdullah b. Amr b. Âs, Allah’ın Elçisi’nin (s.a.v) şöyle dediğini rivayet etmiştir: “Öğlenin vakti, ikindiye kadardır. İkindinin vakti, Güneş sararıncaya kadardır.”

Her sabah üç doğuş ve her akşam üç batış olduğu konusunda mezheplerin ittifakı vardır. Sabahın alacakaranlığında fecr-i kâzib, fecr-i sâdık ve Güneş doğar. Güneşin batmasıyla başlayan akşamın alacakaranlığında önce birinci şafak, sonra ikinci şafak batar. Bu iki alacakaranlığın arası, gecenin ortasıdır. Böylece gece üçe bölünmüş olur.

Akşamın alacakaranlığı Güneşin batmasıyla başlar ve bütün yıldızların ortaya çıkmasına yani Güneşin, ufkun 18° altına inmesine kadar devam eder. Hava iyice kararmadan net bir yıldız gözlemi yapılamadığı için uzay bilimciler bu alacakaranlığa astronomik tan adını verirler. Akşam ve yatsı namazları bu vakitte kılınır.

Güneş batınca akşam namazı olur. Bu vakitte Güneşten gelen kızıl ve beyaz ışıklarla gecenin karanlığı karışır. Daha sonra bu ışıklar kümeleşerek enine uzayan kızıl ve beyaz ışık kuşakları oluşturur; beyaz kuşak üstte, kızılı onun altında yer alır. En altta siyah bir kuşak oluşunca akşam namazı vaktinin sonuna gelinmiş olur.

Rafi b. Hadîc dedi ki, “Allah’ın Elçisi sallallahu aleyhi ve sellemle akşam namazını kılar da birimiz ayrılırsa okunun düştüğü yeri kesin olarak görebilirdi .
Acele edin de akşam namazını yıldız doğmadan kılın .

Batı ufkundaki kızıl ve beyaz ışık kuşakları birbirine karışmaya başladı mı yatsı vakti girer. Bu sırada Güneş ufkun 9° altına inmiş, karanlık artmış, yıldızlar kümeleşmeye başlamıştır. Nebi sallallahu aleyhi ve sellem şöyle demiştir: “Ümmetim, yıldızlar kümeleşmeden akşam namazını kılarlarsa fıtrat üzere olmaya devam ederler .”

Fecr-i Kâzibin sonları Süleymaniye Camiinin Batısı (İstanbul)

Yatsının Başları Süleymaniye Camiinin Doğusu (İstanbul)

Abdullah b. Ömer’e Şafak sorulunca “beyazlığın gitmesidir”, ğasak yani karanlığın bastırması sorulunca da, “kızıllığın gitmesi”dir demiş . Bu sırada ufuktaki kızıllık ufka dağılır ve havanın iyice kararmasına kadar kaybolmaz.

Güneşin batmadığı veya kısa süreliğine ufkun altına idiği yerlerde akşam namazı vakti, Güneşin meridyenin batı tarafına 90 derecenin üstünde bir açı yapmasıyla birlikte girer. Hesap için başka ölçü yoktur. Bunu gözlemlemek için yüzü güneye bakan bir T cetveli dikilir, cetvelin solu tam doğuyu, sağı tam batıyı gösterir. Güneş cetvelin sağ ucunun hizasını geçince akşam namazı olur.

Güneşin hiç doğmadığı yerlerde gece, doğu ufkunun kararmasıyla başlar. Nitekim dağlık bir yerde Güneş, dağların arkasında kaybolmasıyla değil; doğu ufkunun kararmaya başlamasıyla batmış olur. Allah’ın Elçisi sallallahu aleyhi ve sellem şöyle demiştir:

Oruçla ilgili âyette Güneşten söz edilmemesi önemlidir. Allah Teâlâ şöyle demiştir: “… Sonra orucu akşama kadar tamamlayın." (Bakara 2/187) “Akşama kadar” yerine “Güneş batıncaya kadar” denseydi, kutup bölgesinde yazın oruç tutmak imkânsız hale gelirdi.

Güneşin batmadığı yerlerde yatsı vakti, Güneşin meridyen geçişinden itibaren 99 derecelik bir açıya ulaştığı zaman girer. Bunu çıplak gözle belirlemek için batı noktası ile güney noktası, göz kararıyla beşe bölünür; Güneş bunun beşte birini geçince yatsı olur.
Allah’ın Elçisi, yatsıdan önce uyumayı ve yatsıdan sonra konuşmayı sevmezdi .

Yatsı, ğasak’ul-leyl’e kadar kılınır. Allah Teâlâ şöyle demiştir:

Arapça’da ğasaq (غَسَق)’ın iki anlamı vardır; biri, ikinci şafağın battığı ve karanlığın yoğunlaştığı zamandır. Bu sırada Güneşin ufka uzaklığı en az 18 derecedir. Ğasaq’ın asıl anlamı serinliktir. Güneşin batmadığı yerlerde ğasaq’ul-leyl, Güneşin meridyenden en az 108 derece uzaklaştığı ve gece serinliğinin başladığı zamandır.

Bu vakit, yatsının bitimiyle başlayıp seher vaktine kadar süren en uzun bölümdür. Buna gecenin ortası (وسط الليل) denir. Teheccüd namazı bu vakitte, bir müddet uyuyup uyandıktan sonra kılınır. Bu namaz Nebimize farzdı.

Müminlere farz olmamakla birlikte şu âyetler onları teheccüde özendirmektedir:

Keşşâf bu âyeti, “gecenin uzun bölümünde teheccüd namazı kıl” şeklinde tefsir etmiştir.

21 Haziran’da Kuzey Kutbunda, 21 Aralık’ta da Güney Kutbunda 45 derece enleminden sonra beyaz geceler başlar. Yoksa ğasak’ul-leyl, gecenin uzun bölümü olmaktan çıkar ve mîzan bozulur. Allah Teâlâ şu emriyle bunu yasaklamıştır:

Gecenin üçüncü bölümü, yıldızların çekilmeye başlamasından Güneşin doğmasına kadar devam eden fecr vaktidir. Güneş doğu ufkunun 18° altına gelince başlar. Uzay bilimciler bu vakte de astronomik tan derler ve yıldız gözlemeyi bırakırlar. Bunun birinci bölümü, seher vakti, ikinci bölümü de sabah namazı ve imsak vaktidir.

Arapçada seher, gündüzün ilk ışıklarının gecenin karanlığına karışmasına denir. Bu vakitte hem gündüzün hem gecenin belirtileri olur . Seher vakti, gecenin son üçte birinin ilk yarısı yani gecenin altıda biridir. Allah’ın Elçisinin şöyle dediği rivayet edilmiştir:

“Allah’ın en sevdiği namaz Davûd’un namazı, en sevdiği oruç Davud’un orucudur. Gecenin yarısında uyur, üçte birinde kalkar, altıda birinde (seher vaktinde) yine uyurdu. Bir gün oruç tutar, bir gün yerdi .”

Bu sırada ufkun üst tarafı hafifçe aydınlanır . Aydınlık arttıkça aşağıya iner ve ufku, bir kubbe gibi sarar. İnsanları yanılttığı için ona fecr-i kâzib denir. Allah’ın Elçisi şöyle demiştir:

Seher vaktinde yenen yemeğe sahur denir . Allah’ın Elçisi sallallahu aleyhi ve sellem şöyle demiştir: “Bizim orucumuzla ehl-i kitabın orucunu ayıran şey, seher yemeğidir.

Enes b. Mâlik’in rivayetine göre Nebi sallallahu aleyhi ve selem ile Zeyd b. Sabit (ra) bir gün birlikte sahur yemeği yemişlerdi. Sahur bitince Nebi sallallahu aleyhi ve selem kalktı ve sabah namazını kıldırdı. Katâde diyor ki, Enes’e “Sahuru tamamlamaları ile namazları arası ne kadar sürdü”, diye sorduk; bir kişinin elli ayet okuyacağı kadar” dedi .
Bir kişi 50 âyeti, yaklaşık 10 dakikada okur. Bu, ancak abdest almaya yetecek bir vakittir.
Sehl’den gelen bir rivayet de şöyledir: “Ailemle beraber sahur yemeği yer, Allah’ın Elçisi sallallahu aleyhi ve sellem ile birlikte secdeye yetişeyim diye hızlı hareket ederdim .
Bilal ezanı seher vaktinde okuduğu için Allah’ın Nebisinin şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Bilal ezanı gece vakti okuyor; İbn Ümm-i Mektûm ezan okuyuncaya kadar yiyin, için .”
Bu vakitte Allah’tan af dilememiz öğütlenmiştir. Cennetlikler şöyle anlatılır:

Allah’ın Elçisi sallallahu aleyhi ve sellem vitir namazını, her gece sehere kadar bitirir ve uyurdu. Aişe’nin şöyle dediği bildirilmiştir: “O, benim yanımdayken seher vaktinde uyurdu ”
Nebimiz bu vaktin bir kısmında istiğfar ettikten sonra uyumuş olmalıdır. Teheccüd namazına kalkamayanlar fecr-i sadık’ın hemen öncesinde teheccüd kılıp istiğfar edebilirler. Allah Teâlâ cennetlikleri bir de şöyle tanımlamıştır:

Hicret sırasında Nebi sallallahu aleyhi ve sellem Ebubekr ile birlikte Sevr mağarasında üç gece kalmıştı. Ebubekr’in oğlu Abdullah gece onlarla kalır; kimse fark etmesin diye seherin alacakaranlığında Mekke’ye döner haber toplardı. Buhârî’nin rivayeti şöyledir:
“Ebubekr’in oğlu Abdullah, söyleneni kolayca anlayıp kavrayan bir gençti. Geceyi onlarla geçirir; seher vakti ayrılır, sabah vaktinde, Mekke’de gecelemiş gibi Kureyş ile beraber olurdu. Babası ve Muhammed aleyhisselamla ilgili duyduğu her şeyi dikkatle dinlerdi ki, akşamın alacakaranlığında onlara ulaştırsın. Ebubekr’in kölesi Amir b. Füheyra da sütünü ikram edeceği koyunları, yatsı girdikten biraz sonra onlara doğru sürerdi. Bu sırada ikisinin de uykusu geldiği için Amir’in sabahın alacakaranlığında koyunları kaldırmasına kadar geceyi orada geçirirlerdi. Abdullah bu üç gecenin üçünde de böyle yapmıştı .”
Allah Teâlâ Lût’u ve ailesini, seher vaktinde kurtarmış, Lut kavmini de sabahleyin (fecr-i sadıkta) cezalandırmıştı.

Sabahın erkeninde volkan patlaması olmuş, kül bulutları Lût kavmine pişmiş çamurdan taşlar yağdırmıştı. Allah Teâlâ şöyle demiştir:

Önce taş yağmuru yağdı, gün doğarken de oranın altı üstüne geldi. İlgili âyetler şöyledir:

Seher vakti, gecenin ortasına yani ğasaq’ul-leyle katılmış ve her ikisine gece yarısı (نصف الليل) denmiştir. Gece yarısı, uyuma, dinlenme, kalkıp namaz kılma, istiğfar etme ve sahur yemeği yeme gibi çok sayıda işi içinde barındıracak uzunlukta olan bir vakittir. Kur’ân âyetleri, dünyanın her yerinde her zaman geçerli olduğu için beyaz gecelerin ölçüsünü belirlerken bunları göz önünde bulundurmak gerekir.

Güneşin doğu ufkuna yakınlığı -9° olunca sabah namazı vakti girer ve oruç yasakları başlar. Bu sırada fecr-i kâzibin büyük bir kubbeye benzeyen aydınlığı enlemesine uzanan, üstü beyaz ve altı siyah olan bir kızıl ışık kümesi ile bölünür. Bu ayrışmayı şu âyet anlatmaktadır:

El-ısbâh = الْإِصْباحِ “sabaha giriş” الصَّبَحُ = sabah da kızıllık demektir. Fâliq’ul-ısbâh = فالق الإِصباح, seher vaktinin karanlıkla karışık olan kızıl ve beyaz ışıklarını bölen kızıl kuşak olur.

Fecr-i sâdıkta karanlık ile beyaz ışık kuşağı, kızıl ışık kuşağıyla ikiye bölünür.

Bir kişi Allah’ın Elçisi’ne namaz vakitlerini sormuş; o da ona, uygulayarak göstermek için ilk gün sabah namazını ilk vaktinde kıldırmıştı. Ebu Musa el-Eş’ârî bize şu bilgiyi vermektedir:

Allah’ın Elçisi’nin şu sözü konuyu değişik şekilde ifade etmektedir:

Aşağıdaki haber de bu durumu desteklemektedir:

Demekki ufukta oluşan aydınlık bu saatte mescidin içine kadar ulaşıyordu. Âişe (radıyallahu anhâ) şöyle demiştir:

Kadınlar arkada namaz kılarlardı. Demek ki erkekler tarafından bakınca onları tanıyacak kadar bir aydınlık olmadan namaz bitiyordu.
Sabah namazının vakti, Güneş doğuncaya kadardır.
Güneşin batmadığı yerlerde Güneş, doğu noktasına 9 derece yaklaşınca sabah namazı vakti girer. Bunu T cetveli ile gözlemlemek isteyen, güneyden doğuya olan çemberin beşte dördünün tamamlanmasını bekler. Böyle yerlerde Güneş, doğu noktasına varınca doğmuş sayılır.
Güneşin doğmadığı yerlerde Güneşi doğmuş saymak için sabahın ışıklarının batı noktasına kadar uzamasını beklemek gerekir.
Güneş’in ufkun 6° altına geldiği zaman çevredeki cisimler net olarak görülebildiği gibi en parlak yıldızlar da görülebilir. Bugün ona “sivil tan” fıkıhta ise isfâr (الاسفار) vakti denir. Sabah namazında kıraat uzun tutulduğu için sabahı ilk vaktinde kılanlar bile camiden çıkıncaya kadar isfâr vakti girer.
Güneş doğunca gece biter. Çünkü Allah’ın Elçisi sallallahu aleyhi ve sellem şöyle demiştir: “Gece yüzünü gösterir, gündüz sırtını döner, Güneş de batmış olursa oruçlu iftar eder.” Bunu gündüze uygularsak şöyle deriz: “Gündüz yüzünü gösterir, gece sırtını döner, Güneş de doğmuş olursa gündüz başlamış olur.”

Mîzân, vezn = وزن kökünden ölçü demektir . Allah Teâlâ şöyle demiştir:

Her yerde, her gün gece ve gündüz oluşur. Ama Allah’ın koyduğu mîzan göz ardı edilirse kutup bölgelerinde bazen gündüzlerin, bazen de gecelerin oluşmadığı söylenebilir.

Gece ve gündüzün mîzanı ile ilgili olarak Kur’ân’da geçen hükümleri şöyle özetleyebiliriz:
1- Gece ile gündüz, Güneş’ten ve Ay’dan bağımsız varlıklardır. Allah Teâlâ şöyle der:

2- Gecenin göstergesi kaldırılmıştır, karanlık olması gerekmez. Ama gündüzün mubsir olması yani kendini veya çevreyi göstermesi gerekir. Allah Teâlâ şöyle demiştir:

Ayete göre gece ile gündüzün, Güneş ile doğrudan ilişkisi yoktur. Öyleyse Güneşli geceler olabileceği gibi Güneşsiz gündüzler de olabilir. Gecenin birinci bölümü akşamın alacakaranlığı, akşam ve yatsı namazlarının vaktidir. Bu iki vakit, kesin işaretlerle ayrılmadığı için Resulullah bazen akşam ile yatsı namazını birleştirmiştir.

21 Haziranda gece, 45° enlemde en kısa seviyesine iner. Çünkü 21 Haziranda gecenin mîzanı, en son 45° enlemde gerçekleşir. Bu sırada Güneşin deklinasyon açısı 23.5°; alt meridyenden geçerken batı ve doğu ufkuna olan uzaklığı 21.5°; gecenin yay uzunluğu da 129°’dir. Güneş mahalli saatle 19.50’de batar. Yatsı -9°’de yani 20.51’de girer ve -18°’de yani 22.23’de çıkar. Böylece Gecenin birinci bölümü 2 saat 33 dakika; yay uzunluğu yaklaşık 40° olur.
Saat 22.23’de gasaq’ul-leyl denen gecenin ortası başlar ve 01.40’a kadar devam eder. Gecenin ortası burada 3 saat 17 dakika sürer. Yay uzunluğu ise 49°’dir.
01.40’da başlayan seher vakti ise 03.12’de biter ve 1 saat 32 dakika sürer. Onun yay uzunluğu 23°’dür. Güneş 04.13’da doğduğu için sabah namazı vakti 1 saat 01 dakika sürer. Bunun yay uzunluğu da yaklaşık 17°’dir. Gecenin bu üçüncü bölümünün yay uzunluğu da tıpkı birinci bölüm gibi yaklaşık 40°’dir.
Seher vakti, gecenin ortasına katıldığı için gecenin toplam uzunluğu 8 saat 23 dakika yani 503 dakikadır.
20.51’de giren yatsı vakti 22.23’de çıkar. Bir kişi yatsıyı kılıp 21.24’te yatacak olsa 6 saat 44 dakika uyuyabilir. Gündüz uykusunu da uyumuşsa onun, teheccüde kalkması ve seher vaktinde sahur yemeği yiyerek oruca başlaması zor olmaz.
46° enlemde 21 Haziran’da 19.54’da Güneş batmakta ve 22.37’de yatsı bitmektedir. Seher, 01.25’da Güneşin doğuşu da 04.14’tedir. Akşamdan yatsının sonuna kadar 163 dakika, yatsıdan seher vaktine kadar süren gasaq’ul-leyl 168 dakika, Seher vaktinden Güneş doğana kadar da 169 dakika eder. Böylece burada Allah’ın kutuplar için koyduğu mizanı uygulama yani beyaz geceleri başlatma zorunluluğu doğar.
21 Haziranda 45° enlemde gece, en kısa vaktine ulaştığı için artık daha fazla kısalamaz. Bir şey haddini aşınca zıddına döneceğinden geceler uzamaya başlar. Bir âyet şöyledir:

Bu tarihte her bir enlemde, biraz daha uzayan geceler, önce kısmen sonra tamamen aydınlık olur ve kutup noktasında gece ile gündüz eşitlenir. Kutup bölgesindeki basıklık hesaba yansıtılmasa Ekvatordan 45 derece enleme kadar olan hesap ile kutup noktalarından 45 enleme kadar olan hesap aynı olur.